Μεξικό: Μερικές νύξεις για το ζαπατίστικο κίνημα

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί πως το ζαπατίστικο κίνημα είναι σύγχρονο, χωρίς ρίζες στο παρελθόν. Κι όμως, ο ζαπατισμός όπως τον γνωρίζουμε σήμερα είναι στην πραγματικότητα μια ανάκαμψη του κινήματος του οποίου ηγήθηκε ο Εμιλιάνο Ζαπάτα (Emiliano Zapata) στις αρχές του 20ού αιώνα, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου που έμεινε γνωστός ως Μεξικανική Επανάσταση.

Με το σύνθημα «η γη ανήκει σ’ όποιον τη δουλεύει», ο Ζαπάτα συγκέντρωσε τουλάχιστον 27.000 άντρες και γυναίκες στις τάξεις του Απελευθερωτικού Στρατού του Νότου, στην πλειονότητά τους αυτόχθονες και εργάτες/-ριες γης απ’ το νότο της χώρας, που τάχθηκαν στον αγώνα για την ανάκτηση των εδαφών που τους είχαν αρπάξει οι κασίκες (προύχοντες επαρχιών της Λατινικής Αμερικής επί ισπανικής μοναρχίας) και οι λατιφουντίστας (μεγαλογαιοκτήμονες), ένα ζήτημα που η υποτιθέμενη επαναστατική κυβέρνηση του Φρανσίσκο Ι. Μαδέρο (Francisco I. Madero) δεν εννοούσε να συμπεριλάβει στα σχέδιά της, γεγονός που της κόστισε τη ρήξη μαζί τους. Εξαιτίας αυτής της ρήξης, οι ζαπατίστας μέσω της εισαγωγής του σχεδίου Αγιάλα αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την κυβέρνηση –καθώς και τους επόμενους δυο προέδρους– και οικοδόμησαν ένα κίνημα αυτόνομο απ’ την κρατική εξουσία, που διήρκεσε τυπικά μέχρι και το 1919 –έτος δολοφονίας του Ζαπάτα–, αλλά ανεπίσημα εξακολούθησε να υπάρχει σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Η 1η Ιανουαρίου 1994 ξημερώνει με πρωτοσέλιδα σε όλες τις εφημερίδες: 3.000 ιθαγενείς που αυτοαποκαλούνται Εθνικοαπελευθερωτικός Στρατός των Ζαπατίστας (EZLN) τίθενται επικεφαλής σε επτά δήμους της επαρχίας Τσιάπας. Εκδίδουν ανακοινωθέν κηρύσσοντας τον πόλεμο ενάντια στην κυβέρνηση και διατρανώνουν την πρόθεσή τους να φτάσουν έως και την πρωτεύουσα. Η εξέγερση διαρκεί δώδεκα μέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων πολλές προσωπικότητες του θρησκευτικού, πνευματικού και πολιτιστικού τομέα, συλλογικότητες, οργανώσεις, μεμονωμένα άτομα κ.λπ. ζητούν να δοθεί τέλος στη σύγκρουση.

Αυτοί οι νέοι ζαπατίστας εγκαινιάζουν μια διαδικασία διαλόγου με την κυβέρνηση, που λήγει με τις συμφωνίες του Σαν Ανδρές (1996), με τις οποίες επιδιώκουν να τους αναγνωρίσει το μεξικανικό κράτος, ρητά στο Σύνταγμα, μεταξύ άλλων το δικαίωμα στην αυτονομία και στην κουλτούρα, όπως και τα δικαιώματα των αυτοχθόνων πληθυσμών, καθώς επίσης ν’ ανταποκριθεί στα αιτήματα δικαιοσύνης και ισότητας υπέρ των ιθαγενών και των φτωχών του Μεξικού. Όπως είχε ήδη συμβεί πριν από πολλά χρόνια, η κυβέρνηση τους προδίδει –ομοίως, και τους περισσότερους από 65 αυτόχθονες πληθυσμούς που ζουν στη χώρα–, πετώντας τους λίγα ψίχουλα απέναντι στα αιτήματα αυτά. Ο EZLN αποφασίζει έτσι να διακόψει τις σχέσεις του με το κράτος και ν’ αρχίσει να εργάζεται ανεξάρτητα από την κυβέρνηση, για να κερδίσει το στοίχημα οικοδόμησης της αυτονομίας.

Αν και ο αγώνας των ζαπατίστας έγινε για την κατάκτηση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση, στα αιτήματά τους δεν υπάρχει η πρόθεση σύστασης ενός κράτους ανεξάρτητου από τη Δημοκρατία του Μεξικού. Η βασική ιδέα είναι μάλλον η αναγνώρισή τους απ’ την επίσημη κυβέρνηση, προκειμένου να σταματήσει ν’ αγνοεί τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Γι’ αυτόν το λόγο, σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις τους τραγουδούν τον εθνικό ύμνο και ορκίζονται στη σημαία, επιβεβαιώνοντας έτσι πως θεωρούν εαυτούς υπηκόους της χώρας.

Το 2003 γίνεται δημοσίως γνωστή η διαίρεση μεταξύ του πολιτικού τμήματος της οργάνωσης, επονομαζόμενου ως Βάσεις Στήριξης των Ζαπατίστας (Bases de Apoyo Zapatistas), που απαρτίζεται κατά πλειοψηφία από αυτόχθονες (tzetzales, tojolabes, tzotziles κ.ά.), και του μιλιταριστικού τμήματος, καθώς κρίνεται ότι το στρατιωτικό σκέλος παρεμβαίνει στις δημοκρατικές διαδικασίες και αποκτά εξουσία έναντι των υπολοίπων. Με αυτόν τον τρόπο τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης (Juntas de Buen Gobierno) είναι υπεύθυνα για την ασφάλεια, τις δημοκρατικές διεργασίες και τη δομή κι ανάπτυξη της αυτονομίας, ενόσω ο EZLN παραμένει βαθιά χωμένος στα βουνά και στη ζούγκλα της Τσιάπας κι έρχεται σε δημόσια επαφή μονάχα μέσω προκηρύξεων.

Οι Βάσεις Στήριξης των Ζαπατίστας και τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης φιλοδοξούν να πραγματοποιήσουν ένα νέο πλάνο εργασίας και αναπτύσσουν απευθείας διασυνδέσεις με την «οργανωμένη κοινωνία των πολιτών»: προωθούν μιαν έντονη ενημερωτική και προπαγανδιστική δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένου του περιοδικού Rebeldía («Εξέγερση»), δημιουργούν οργανώσεις εκτός της ζαπατίστικης επικράτειας όπως το Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο των Ζαπατίστας, ανοίγουν καινούργιους χώρους ενίσχυσης όπως η Cafetería Comandanta Ramona στην Πόλη του Μεξικού, και επιτρέπουν την είσοδο χιλιάδων ανθρώπων στις κοινότητές τους ως παρατηρητών ή συνεργατών.

Το 2005 ο EZLN ανακοινώνει την Έκτη Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα, με την οποία καλεί όλες τις αντικαπιταλιστικές οργανώσεις της αριστεράς να σχηματίσουν ένα εθνικό μέτωπο, οριζόντιο, χωρίς τη συμμετοχή κομματικών παρατάξεων, στον αγώνα για την κατασκευή ενός άλλου Μεξικού χωρίς πρόεδρο και με ένα νέο Σύνταγμα που θα περιέχει μιαν απάντηση στα αιτήματα όλων των αγωνιζόμενων ομάδων της χώρας. Εκατοντάδες συλλογικότητες, οργανώσεις και ατομικότητες της αριστεράς σε όλη τη χώρα ανταποκρίνονται στο κάλεσμα και δηλώνουν υποστηρικτές, ανάμεσά τους και πολλές αναρχικές συλλογικότητες. Η συμμετοχή ήταν τόσο μεγάλη, που διοργανώθηκε η Αναρχογαλακτική Συνάντηση για συλλογικότητες που στήριζαν αυτή την πρωτοβουλία και έβλεπαν σ’ ένα κίνημα πλατφορμιστικού πεδίου –κάτω από ένα μίνιμουμ ιδεολογικών συμφωνιών– τη δυνατότητα να ενωθούν με άλλα πρόσωπα για την οικοδόμηση μιας εναλλακτικής πρότασης χωρίς ηγέτες και χωρίς κράτος.

Η Άλλη Εκστρατεία (La Otra Campaña, ονομασία του κινήματος που προκύπτει από τη δημοσίευση της Έκτης Διακήρυξης της Ζούγκλας Λακαντόνα) αυτοπροσδιορίζεται ως ακομμάτιστη, παρ’ όλα αυτά κάμποσα κόμματα της αριστεράς έχουν δηλώσει τη συμμετοχή κι ένταξή τους σε αυτήν. Το Κομμουνιστικό Κόμμα –χωρίς να είναι επίσημα καταγεγραμμένο* στο Μεξικό– έχει αναλάβει να φέρνει τις συμβολικές εικόνες των ηγετών του σε κάθε συνέλευση ή άλλη εκδήλωση και συγχρόνως προσπαθεί να εισαγάγει τα πολιτικά του ιδεώδη. Το ίδιο συμβαίνει και με πρόσωπα που ανήκουν στο χώρο της αριστεράς, προκειμένου να κάνουν κομματική δουλειά σε επίπεδο βάσης στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας των ζαπατίστας.

Στα δυο εκλογικά τσίρκο που πραγματοποιήθηκαν άμα τη εμφανίσει της Άλλης Εκστρατείας, πολλά άτομα-μέλη τού εν λόγω κινήματος έχουν καλέσει για συμμετοχή στην ψηφοφορία με το επιχείρημα πως θα χρησιμεύσει για την ήττα της ακροδεξιάς –που αντιπροσωπεύεται από τα κόμματα PRI και PAN– και για την άνοδο στην εξουσία της «αριστεράς» –ήτοι του Κόμματος της Δημοκρατικής Επανάστασης (PRD)–, ενός κόμματος που υποτίθεται ότι θα μπορούσε να εγγυηθεί το «κράτος δικαίου». Ο ίδιος ο EZLN, καθ’ όλη τη διαδικασία του διαλόγου με την κυβέρνηση για την υπογραφή των συμφωνιών του Σαν Ανδρές, διατηρούσε επαφές με την τότε ελπίδα της χώρας, τον Κουαουτέμοκ Κάρδενας (Cuauhtémoc Cárdenas, συνιδρυτή του PRD). Αλλά για να μην πάμε τόσο μακριά, από το 2011 έχει υποστηρίξει δημοσίως ένα απολύτως ρεφορμιστικό κίνημα που ονομάζεται Κίνηση για την Ειρήνη με Δικαιοσύνη και Αξιοπρέπεια (Movimiento por la Paz con Justicia y Dignidad) με επικεφαλής τον ποιητή Χαβιέρ Σισίλια (Javier Sicilia), του οποίου ο γιος σκοτώθηκε από διακινητές ναρκωτικών. Αυτή η πρωτοβουλία πολιτών επιδίωξε εξαρχής διαβούλευση με την κυβέρνηση για να διασφαλίσει ότι το κράτος θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις για αποζημιώσεις υπέρ των οικογενειών όσων έχουν δολοφονηθεί από κυκλώματα ναρκεμπόρων.

Η Άλλη Εκστρατεία αυτοχαρακτηρίζεται ως οριζόντιο κίνημα χωρίς ηγέτες. Ωστόσο, φαντάζει σαν κίνημα ιεραρχικό τη στιγμή που φιγούρες ή προσωπικότητες δεσπόζουν στην οργάνωσή του. Τέτοια είναι κι η περίπτωση του Υποδιοικητή Μάρκος (Subcomandante Marcos), που όχι μόνο λειτουργεί ως η φωνή και ο εκπρόσωπος των ζαπατίστας, αλλά και ως μορφή αντιπροσωπευτική και συμβολική για ολόκληρο το ανεξάρτητο αριστερό κίνημα (αν και όλα τα ανακοινωθέντα των Συμβουλίων Καλής Διακυβέρνησης υποδεικνύουν το αντίθετο). Από την έναρξη της Άλλης Εκστρατείας, όλες και καθεμία από τις δράσεις στις οποίες κάλεσε ο EZLN έχουν πλαισιωθεί από τις συλλογικότητες και ατομικότητες που στηρίζουν το κίνημα, δε συμβαίνει όμως το ίδιο και με τις πρωτοβουλίες που έχουν αναδυθεί από μικρότερες συλλογικότητες. Προφανώς, είναι τα μέλη και οι υποστηρικτές που δεν καταφέρνουν στην πράξη την οριζοντιότητα.

Παρ’ ότι τα επιτεύγματα του ζαπατίστικου κινήματος οφείλονται πρωτίστως στη χρήση ένοπλης βίας κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 1994, από το έτος 1996 αποφάσισαν να ποντάρουν στην ειρηνική αντίσταση, δηλαδή πρόκριναν την άμυνα αντί της επίθεσης. Και αυτό ακριβώς έχουν κάνει όλα αυτά τα χρόνια: αμύνονται. Αν και ο πόλεμος χαμηλής έντασης δεν έχει σταματήσει, αλλά απεναντίας έχει ενταθεί τα τελευταία χρόνια, ο EZLN δεν έχει ποτέ ξαναχρησιμοποιήσει τα όπλα. Έχει νόημα μια ένοπλη οργάνωση που δε χρησιμοποιεί τα όπλα;

Η Άλλη Εκστρατεία, μετά την πρόταση των ζαπατίστας, εξαρχής συγκροτήθηκε ως ένα ειρηνικό κίνημα πολιτών που απορρίπτει ανοιχτά την άσκηση της ανταγωνιστικής βίας ως μέσου επίθεσης. Μπορούμε να βρούμε μυριάδες θέσεων και καταδικαστικών κρίσεων κατά της πρακτικής αυτής. Η Άλλη Εκστρατεία δεν έχει προχωρήσει ποτέ πέρα από ενέργειες δικτύωσης κι ατελείωτο διάλογο και συζήτηση γύρω από το πώς να οικοδομηθούν νέες μορφές διακυβέρνησης, εργασίας κ.ο.κ.

Με το κείμενο αυτό δεν αποσκοπούμε σε μια καταδίκη των ζαπατίστας ή όσων ουτοπικά πιστεύουν πως η οργανωτική διαδικασία και ο αγώνας της Άλλης Εκστρατείας είναι μια πραγματική επίθεση κατά του κράτους. Αναγνωρίζουμε ευθέως ότι η οικοδόμηση της αυτονομίας των ζαπατίστας είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πειράματα που υπάρχουν σε αυτά εδώ τα μέρη – αν και φυσικά δεν είναι το μόνο, καθώς υφίστανται και άλλα αυτόνομα ιθαγενικά κινήματα σε άλλα σημεία της χώρας (ERP, ERPI, Alianza Magonista Zapatista, Radio Ñomndaa κ.ά.). Όσον αφορά τη δουλειά που γίνεται γύρω από την Άλλη Εκστρατεία, εκφράζουμε έντονες επιφυλάξεις σχετικά με τα μέσα και τους στόχους της. Ένα δίκτυο αλληλεγγύης και υποστήριξης δεν είναι αρκετό για να επιτευχθεί μια θεμελιώδης αλλαγή.

Όλα αυτά τα χρόνια, ο ζαπατισμός έχει καταφέρει να αντέξει στις άγριες εισβολές του κράτους, σε όλα τα είδη των δυνάμεων της (α)νομίας και στις παραστρατιωτικές ομάδες. Οι ζαπατίστας έχουν ανακτήσει χιλιάδες εκτάρια γης. Έχουν δημιουργήσει νοσοκομεία, σχολεία και παραγωγικούς συνεταιρισμούς. Έχουν εκπαιδεύσει εκατοντάδες υποκινητών, που με τη σειρά τους εκπαιδεύουν άλλους. Έχουν δημιουργήσει ένα δικό τους σύστημα αυτοδιοίκησης (τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης), που συνεχίζει την παράδοση κυβερνήσεων με πεπραγμένα και έθιμα στα οποία είναι χτισμένη η άμεση δημοκρατία. Οι επικεφαλής εκλέγονται μέσα από συνελεύσεις, κι αν δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους, τους αποσύρουν απ’ τα καθήκοντά τους. Κάθε αρμοδιότητα είναι προσωρινή, και οι ευθύνες ανατίθενται κυκλικά. Έχουν δημιουργήσει μια πολιτικο-γεωγραφική δομή μέσα από τις Καρακόλες (οργανωτικές περιοχές των αυτόνομων κοινοτήτων τους), έτσι ώστε ολόκληρη η επικράτειά τους να είναι ενοποιημένη. Έχουν δημιουργήσει ένα δικό τους σύστημα απονομής δικαιοσύνης.

Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ζαπατίστας λένε ότι χρόνια πριν –όχι πολλά βέβαια– οι αυτόχθονες στην Τσιάπας δεν είχανε καν το δικαίωμα να περπατήσουν στο πεζοδρόμιο· έπρεπε να πάνε από το δρόμο όπου περνούσαν αμάξια. Λένε ότι για κάθε γυναίκα που δούλευε στα χωράφια των κασίκες ίσχυε ο νόμος της πρώτης νύχτας (πριν απ’ το γάμο έπρεπε να ξεπαρθενευτεί από τον ιδιοκτήτη). Λένε ότι τους φέρονταν σαν ζώα. Και πολλά άλλα πράγματα εξίσου αηδιαστικά. Γι’ αυτό και εμείς δε θα κατακρίνουμε τον τρόπο με τον οποίο έχουν επιλέξει να οικοδομήσουν την αυτονομία τους· ο καθένας οφείλει να ενεργεί λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες και το πλαίσιο στο οποίο διαβιώνει.

Αυτό που μπορούμε να επικρίνουμε είναι ακριβώς η απουσία κριτικής από πολλές αναρχικές συλλογικότητες και ατομικότητες στο Μεξικό. Πώς γίνεται να συμμετέχουν σε ένα ιεραρχικό κίνημα, εντός του οποίου κάποιοι είναι οι σημαίνοντες, κι άμα δε συμμορφώνεσαι στους κανόνες τιμωρείσαι (κι αυτό το λέμε για τους συντρόφους που βρίσκονται πιο κοντά στην οργάνωση); Πώς μπορούν να παίρνουν μέρος σε αυτή την καταδίκη της ανταγωνιστικής βίας, τη στιγμή που το να είσαι αναρχικός σημαίνει από μόνο του μια βίαιη στάση απέναντι στην καθεστηκυία τάξη; Πώς μπορούν να κάνουν συμμαχίες με μία οργάνωση που επιδιώκει την οικοδόμηση της δημοκρατίας, την ώρα που εμείς δεν πιστεύουμε σε δημοκρατίες, ούτε σε σημαίες, ούτε σε πατρίδες ή εθνικούς ύμνους; Πώς μπορούν να πιστεύουν σε ένα κίνημα των μαζών; Πώς γίνεται να νομίζουν πως θα έρθουμε σε κάποια συμφωνία με μαρξιστές, τροτσκιστές, λενινιστές, κομμουνιστές, πασιφιστές…; Ποια ιδεολογική συγγένεια μπορεί να μας ενώνει με μια μαρξιστικού τύπου οργάνωση;

Εμείς πιστεύουμε σε μιαν εγγύτητα που βλέπει πέρα από το να δηλώνεις αντικαπιταλιστής, ή έστω ακτιβιστής, ή ενάντια στο κράτος και στο παρόν δημοκρατικό σύστημα. Πιστεύουμε στη δημιουργία ομάδων ιδεολογικής συγγένειας με βάση μιαν ουσιαστική πρακτική που αντιτάσσεται και αντιπαρατίθεται στην εξουσία. Πιστεύουμε στην καταστροφή του συστήματος, όχι στον πιθανό μετασχηματισμό και στην αποκατάστασή του. Πιστεύουμε στην άμεση σύγκρουση χωρίς ανάγκη δικαιολόγησής της ως αυτοάμυνας ή αντίστασης. Αυτές οι διαφορές, στις μορφές δράσης, στους στόχους και στα μέσα αγώνα που χρησιμοποιούν οι ζαπατίστας και η Άλλη Εκστρατεία, μας κάνουν να μένουμε μακριά τους.

La letra armada
(αντεξουσιαστική συλλογικότητα που ασχολείται με την έκδοση, εκτύπωση και επεξεργασία αναρχικού υλικού για τη διάχυση του εξεγερσιακού αγώνα, στηρίζοντας παράλληλα ομήρους του κοινωνικού πολέμου που έχουν απαχθεί στις φυλακές ή διώκονται από το κράτος)

το κείμενο στα ισπανικά

* Το Μεξικανικό Κομμουνιστικό Κόμμα διαλύθηκε το 1981, οπότε και συγχωνεύτηκε με άλλες κομματικές φράξιες της αριστεράς, που συγκρότησαν από κοινού το λεγόμενο Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα του Μεξικού.