Από τις 14 έως τις 18 Ιούνη 2015 θα πραγματοποιηθεί στην Αθήνα το 12ο παγκόσμιο συνέδριο βιολογικής ψυχιατρικής. Το συνέδριο διοργανώνεται από την Παγκόσμια Ομοσπονδία Εταιρειών Βιολογικής Ψυχιατρικής (WFSBP) και θα λάβει χώρα στο πολυτελές Μέγαρο Διεθνές Συνεδριακό Κέντρο Αθηνών (Βασ. Σοφίας και Κόκκαλη).
Το παρόν κείμενο αποτελεί μια συνεισφορά ενάντια στον κόσμο του εγκλεισμού της ψυχιατρικής και σε όσους τον συντηρούν. Είναι μια ελάχιστη χειρονομία μνήμης και αλληλεγγύης για όλα εκείνα τα άτομα που αποκλείστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν, βασανίστηκαν και δολοφονήθηκαν από τα συστήματα ελέγχου και επιτήρησης του μυαλού και της ψυχής, αλλά κι ένα κάλεσμα εναντίωσης στην επέλαση των επιστημών της καταστολής. Δεδομένου πως πάντοτε είναι χρήσιμο να ανατρέχουμε στην Ιστορία για να δούμε πού βρισκόμαστε και προς τα πού πάμε, αξίζει να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή.
Η ψυχιατρική αποκαλύπτει τον ρόλο κοινωνικού ελέγχου που επιτελεί από τα γεννοφάσκια της, ως ιατρική επιστήμη που προσανατολίζεται στη διαχείριση των κοινωνικών προβλημάτων παράλληλα με την εγκαθίδρυση της σύγχρονης δημοκρατίας ακριβώς με τη μορφή που την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Η περίοδος-ορόσημο του Μεγάλου Εγκλεισμού του 17ου αιώνα, όπως διατάχθηκε από φορείς δικαστικούς και όχι ιατρικούς, σηματοδοτεί την έναρξη της διαμόρφωσης των απαραίτητων συνθηκών για την ανάπτυξη της ψυχιατρικής, αλλά και της σύγχρονης ιατρικής.
Η Ιστορία καταδεικνύει τον κατασταλτικό ρόλο που διαδραμάτισε η ψυχιατρική μέσω παραδειγμάτων λιγότερο ή περισσότερο γνωστών: η «δημοκρατική νόσος» (morbus democraticus) που χρησιμοποιήθηκε εναντίον των εξεγερμένων της Κομμούνας του Παρισιού, η δραπετομανία (drapetomania) που εφαρμόστηκε στους μαύρους σκλάβους που επιχειρούσαν να διαφύγουν από τους αφέντες τον 19ο αιώνα, η ομοφυλοφιλία που συμπεριλαμβανόταν στο θλιβερό Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM) μέχρι το 1973/4, οπότε και αφαιρέθηκε μετά την πολιτική δράση κάποιων, η σχιζοφρένεια που χρησιμοποιήθηκε εναντίον των διαφωνούντων σε «κομμουνιστικές» χώρες, ή το «κόκκινο γονίδιο» του φασίστα Βαγέχο-Νάχερα το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να κατηγοριοποιηθούν οι εχθροί του ισπανικού κράτους την εποχή του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Επί της παρούσης, ψυχιατρικές διαγνώσεις όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής, η αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας, η κοινωνική φοβία, ανάμεσα σε άλλες, καθώς και η χρήση που τους γίνεται, εξυπηρετούν ώστε να χαρακτηρίσουν συγκεκριμένες συμπεριφορές ως κοινωνικά καταδικαστέες λόγω μη προσαρμοστικότητας ή ελλιπούς παραγωγικότητας. Πίσω από ένα παραπέτασμα υποτιθέμενης επιστημονικής αντικειμενικότητας και ιδεολογικής αθεωρητικότητας, κρύβεται η καταστολή με διάφορα μέσα. Γιατί «η επιστήμη είναι υποταγμένη στο Κεφάλαιο από την απαρχή του ιστορικού της κύκλου» (Cuadernos de Negación/Τετράδια της Άρνησης, τ. 8). Η πρακτική της χρησιμεύει για την υποτίμηση των τρόπων ζωής που είναι διαφορετικοί από αυτούς που προμοτάρουν τα κράτη και το Κεφάλαιο, τη συμμόρφωση αυτών των ζωών στα επίπεδα αποδοτικότητας που επιτάσσει το Κεφάλαιο, και τον αποκλεισμό όσων δεν προσαρμόζονται με τη Μηχανή. Σε αυτά τα περισσεύματα προσφέρεται η φαρμακολογική σωτηρία. Σε όσους δεν έχουν ακόμα διαγνωστεί δίνεται μια προειδοποίηση, και θα συμπεριληφθούν στην ομάδα προς έλεγχο, ώστε να αποκομιστούν οφέλη ακόμα και από την ίδια τη διαδικασία ελέγχου (ανάλυση πρόληψης κινδύνων, υγειονομική παρακολούθηση πληθυσμών…), κι έτσι να αποφευχθούν και να τραπούν σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση οι μη προβλέψιμες πιθανότητες.
Σε αυτό το συνέδριο θα συζητήσουν για φάρμακα που στοχεύουν να φέρουν επιπλέον επιδόσεις στον τομέα της παραγωγικότητας (από αμφεταμίνες μέχρι γνωστικούς ενισχυτές). Άλλα φάρμακα στοχεύουν να κάνουν έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής πιο βατό, αποκλείοντας άλλες μορφές ζωής που είναι λιγότερο προσαρμοσμένες και διαρρηγνύουν τον κύκλο παραγωγής-κατανάλωσης. Θα υπάρχουν ακόμη προληπτικά γενετικά τεστ, για να μας βάλουν στη θέση του ασθενή προτού καν διαγνωστούμε. Θα μας μιλήσουν επίσης για νέες εξελίξεις σε φάρμακα καταπολέμησης της «επιδημίας» των αυτισμών (πεδίο διευρυμένο πλέον, μέσω της έννοιας του «αυτιστικού φάσματος»), μια διάγνωση που αναδύεται ταυτόχρονα με τις ιδιωτικές και κρατικές επενδύσεις στην ανάπτυξη αυτών των φαρμάκων.
Η βιολογική ψυχιατρική είναι μια αιχμή του δόρατος της καταστολής, αλλά και της υπεραξίας. Δεν είναι η μοναδική όσον αφορά την ψυχική υγεία (ας μην ξεχνάμε αυτά τα ψυχοεκπαιδευτικά προγράμματα που, προκειμένου να μας περιθάλψουν βάσει μιας διάγνωσης, περιορίζουν τις εμπειρίες μας και καθορίζουν τις αποφάσεις μας). Ο ρόλος της είναι να απαλλοτριώνει τα βιώματά μας και να μας κάνει όντα αδύναμα, ανίκανα να χειριστούμε τη ζωή μας χωρίς να χρειαζόμαστε κάποιον ειδικό που θα τροποποιεί την εσωτερικότητά μας και θα μειώνει τη μοναδικότητά μας. Η εξουσία της περιλαμβάνει έναν λόγο που αβαντάρεται ευρέως από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και συνδράμει στην τροποποίηση νόμων και κανονισμών, στους οποίους συγκαταλέγονται αναγκαστικοί εγκλεισμοί, κινητές μονάδες ακούσιας θεραπευτικής αγωγής, δικαστικές επιτηρήσεις, τυποποίηση των ζωών. Είναι αδύνατον να μην εμπλακεί κανείς σε αυτό το παιχνίδι. Το γεγονός και μόνο της ύπαρξης της ψυχιατρικής, και της εξουσίας που αυτή διαθέτει, μας κάνει πάντοτε να τοποθετούμαστε γύρω απ’ αυτήν. Είτε μας αρέσει είτε όχι, δεν μπορούμε να διαφύγουμε όσων συνεπάγεται η δραστηριότητά της. Είναι πάντοτε υπαρκτή η πιθανότητα κάποιος να μας αιχμαλωτίσει, ή να μας κουράρει ενάντια στη θέλησή μας, ή να μας κολλήσει μια ταμπέλα και να μας αντιμετωπίσει διαφορετικά μπροστά σε μια συναισθηματική, πνευματική, αντιληπτική ή οποιουδήποτε ψυχικού τύπου κρίση. Κι αυτό που πρόκειται να αποφασίσουμε ενώπιον μιας τέτοιας κατάστασης πάντοτε περιλαμβάνει την ύπαρξη και την πιθανότητα της ψυχιατρικής.
Γι’ αυτό, την εξουσία που επιβάλλεται με τον λόγο της Επιστήμης εμείς την πολεμάμε. Τις ατραπούς φυγής που διατρέχουν αυτόν τον –υποτιθέμενα ομοιογενή– λόγο εμείς τις αμβλύνουμε. Γνωρίζουμε πως όσοι δουλεύουν σε αυτό το πεδίο δεν κάνουν τα πράγματα με τον ίδιο τρόπο. Γνωρίζουμε πως υπάρχουν άτομα με κριτική ματιά που έχουν έναν λόγο και μια πρακτική αλλιώτικη από αυτήν που απαιτούν οι οργανισμοί της εξουσίας. Αυτός όμως ο λόγος και αυτή η πρακτική θα πρέπει να στέκουν ανταγωνιστικά με ριζικό τρόπο απέναντι στην εξουσία, για να μην της παραδοθούν ή να μην κατεβάσουν τον πήχη τη στιγμή που αυτή υποχρεώνεται να αναδιπλωθεί χαλαρώνοντας τον έλεγχό της για συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους. Τη στιγμή που πολύς κόσμος αρχίζει να αισθάνεται όλο και περισσότερο τον έλεγχο και να αποκτά συνείδηση του καταπιεστικού ρόλου του κράτους/Κεφαλαίου και των μέσων του, αποφασίζοντας να παρέμβει στις υποθέσεις του και να ριζοσπαστικοποιήσει τις δράσεις του, τότε είναι που η εξουσία αφήνει περιθώριο για εναλλακτικές/ανταγωνιστικές πρακτικές. Το κάνει για να συνεχίσει να υποβάλλει τη δράση στον λόγο της, ακόμα και αφομοιώνοντας εναλλακτικές/κριτικές/ανταγωνιστικές τοποθετήσεις και απογυμνώνοντάς τες από το σφρίγος και τη ριζοσπαστικότητά τους, ενσωματώνοντάς τες έτσι στη δική της αφήγηση. Τις συνταγές της αριστεράς τις γνωρίζουμε καλά από τα τεκταινόμενα. Αυτή η βίαιη ομοιογένεια είναι πλασματική, κι επιβάλλεται με τη δύναμη του ελέγχου μέσω ολόκληρου του φάσματος των μέσων εκπαίδευσης των μαζών. Αυτά τα μέσα περιλαμβάνουν από τους δικτυωμένους θεσμούς ακαδημαϊκής εκπαίδευσης ή δημόσιας μέριμνας για την ψυχική υγεία μέχρι τις υποκειμενικότητες που εντάσσονται στους κόλπους τους και περιορίζονται στην εκπλήρωση του ρόλου τους, περνώντας στον Τύπο ή στους «ειδικούς» επί του θέματος, που συχνά πυκνά ανάγονται σε είδωλα (σε αυτό το συνέδριο θα παίξουν μπόλικα τέτοια δείγματα). Αυτές οι ατραποί διαφυγής, λοιπόν, θα πρέπει να διαρρήξουν τη θεαματική εικόνα που επιχειρούν να επιβάλουν και η οποία αρνείται, αποκρύπτει και αποσιωπά την πραγματικότητα της ψυχιατρικής: πως το κράτος και το Κεφάλαιο (μέσω διάφορων εταιρειών) εκπαιδεύουν σπεσιαλίστες στη βάση ενός μυθικού λόγου (δηλαδή της Επιστήμης και της Προόδου) για να λαδώσουν τους μηχανισμούς λειτουργίας μιας κοινωνίας που τρίζει απ’ όλες τις μπάντες και, ταυτόχρονα, να αποκομίσουν οφέλη από την ίδια τη δυσλειτουργία που παράγει.
Γι’ αυτό, όσοι κι όσες αναγνωρίζουμε τούτο το τόσο κερδοφόρο ψέμα και μισούμε τους υπερασπιστές του κι αυτούς που αποκομίζουν κέρδη από δαύτο, βάζουμε στο στόχαστρό μας οποιονδήποτε τα κονομάει από αυτόν τον αναγωγιστικό και συμφεροντολογικό λόγο. Καμιά λύπηση για δαύτους, ανεξάρτητα αν έχουν ή δεν έχουν επίγνωση του τι πράττουν. Άχρηστοι ψυχίατροι που ζούνε μονάχα για να αγοράσουν περισσότερα πράγματα κι εμπειρίες ενθυλακωμένες και δεν κοντοστέκονται ούτε λεπτό για να σκεφτούνε τι συνεπάγεται η καθημερινή τους δραστηριότητα, ψυχίατροι που πουλάνε πανάκειες, αν και γνωρίζουν πως σε τίποτα δεν βοηθάνε, και συνεχίζουν να εκμεταλλεύονται την ευθραυστότητα της υποκειμενικότητας σε μια εποχή γεμάτη απειλές, εργαστήρια που προωθούν ένα σωρό σκατά, που ακόμα κι αν ξέρουν τι ζημιά κάνουν τα πουλάνε μέσω των καναλιών του μάρκετινγκ, διευθυντές δημόσιων θεσμών που οργανώνουν το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης έτσι ώστε να συνεχίσουν να αναπαράγουν όλα αυτά τα σκατά, τα οποία και γνωρίζουν από πρώτο χέρι, και τους συμφέρει να εξακολουθήσουν να υπάρχουν για το δικό τους όφελος (επιτυχία, κέρδος, επαγγελματική σταδιοδρομία). Στο δρόμο όμως όλοι αξίζουνε το ίδιο. Οι ζωές τους δεν αξίζουν περισσότερο από αυτές όσων φυλακίζουν με ντρόγκες και νόρμες.